Թավշածաղիկ - Бархатцы - Tagetes

Աստղածաղկավորների ընտանիքին պատկանող միամյա կամ բազմամյա երկշաքիլավոր խոտաբույսերի ցեղ է, որն ընդգրկում է մոտավորապես 59 տեսակներ: Ցողուններն ուղղահայաց են, ամուր: Կազմում են հավաքված կամ տարածված 20-120 սմ բարձրությամբ թփեր: Ցողուններն ուղղահայաց են, ամուր, տերեւները փետրաձեւ բաժանված են, մեծ մասամբ` ատամնաեզր, բացից - մուգ կանաչավուն, հերթադիր կամ հակադիր դասավորված: Մեզ ծանոթ ծաղիկներն, իրականում, ծաղկազամբյուղներ են, որոնք բաղկացած են լայն լեզվակավոր, հորիզոնական դիրքով տեղակայված թերթիկներից ու կենտրոնական, երկսեռ, խողովակաձեւ ծաղիկներից: Ծաղկազամբյուղները միայնակ են կամ հավաքված բարդ ծաղկաբույլերի մեջ:

Թավշածաղիկների գունային գամման շատ լայն է՝ վառ դեղին, նարնջագույն, կարմիր, շագանակագույն, երբեմն` երփներանգ: Սերմերը գտնվում են խողովակավոր ծաղիկների ստորին մասում, երկարավուն են, սեւ, հիմքում` գորշագույն: Մեկ կգ զանգվածում կարող է լինել 280-700 սերմ: Բարենպաստ պայմաններում հեշտությամբ են բազմանում ինքնացան եղանակով: Բնության մեջ Արգենտինիայից մինչեւ ԱՄՆ հարավային նահանգները տարածված է T.tenuifolia, իսկ Հարավային ու Հյուսիսային Աֆրիկայում՝ T. Erecta տեսակները: Եվրոպա է բերվել 16-րդ դարում: Ներկայումս Ֆրանսիայում, Ուկրաինայում, Վրաստանում լայնորեն մշակվում է T.patula տեսակը որպես եթերայուղատու ու համեմունքային մշակաբույս: Վրաստանում ու Հյուսիսային Կովկասում հայտնի է «Իմերեթի զաֆրան», վրացերեն՝ խավերդիս կամ մախմուրի անվանումներով: Թավշածաղիկը մշակվում է նաեւ Հնդկաստանում, Չինաստանում, Ավստրալիայում եւ այլ երկրներում:

Թավշածաղիկ լայնատարած. T.patula

Այլ անվանումներն են` Թ. մանրածաղիկ, մախմուր: Մշակվում է որպես միամյա բույս: Ցողունը ճյուղավորվող է, 20-40 սմ բարձրությամբ: Կազմում է լայն, խիտ թփեր: Տերեւները փետրաձեւ կտրտված են, տերեւիկները նեղ, սուր-նշտարաձեւ: Խողովակաձեւ ծաղիկներում կան թվով 5 առէջներ, վարսանդն ունի 2 սպի: Բույսի տերեւներն ու ծաղիկն ունեն սուր հոտ: Ծաղկում է հունիս-սեպտեմբերին: Փորձառու ծաղկաբույծները սկզբում ցանում են սերմերը ջերմոցում՝ մարտի կեսերին, իսկ ուշ գարնանային ցրտահարության վտանգն անցնելուց հետո տեղափոխում են դաշտ: Ծաղկում է ցանքից մոտավորապես 2 ամիս անց: Գերադասում է ավազակավային, հարուստ, չափավոր խոնավ, փխրուն հողերը: Լուսասեր, ջերմասեր բույս է: Թ. մանրածաղիկի զամբյուղների տրամագիծը 2-3 սմ է, ծաղկեպսակը` պարզ, ոչ բազմաթերթիկ, որի հետեւանքով ավելի հասանելի են միջատներին: Մեղրատու բույս է:

Թավշածաղիկի մթերման կարգը   

 
Մթերելու նպատակով հավաքեք ծաղկանոցի արեւմտյան ու հարավային կողմերում աճող թփերի ծաղիկները, որոնք ավելի խոշոր ու առողջ են: Ձեւավորվել է ավանդույթ, որի համաձայն թավշածաղիկը պետք է հավաքել ու մթերել օգոստոսի 10-20-ը: Այդ օրերին հնում նշվել է Նավասարդը, իսկ ներկայում` Սբ. Աստվածածնի տոնը: Ծաղիկները փռում են բարակ շերտով կամ անցկացնում թելի վրա ու չորացնում օդափոխվող ծածկի տակ: Մթերում են նաեւ վերգետնյա կանաչ զանգվածը: Չոր հումքը պահում են տուփերի մեջ մինչեւ 2 տարի: Կարեւոր է իմանալ, որ ծաղկազամբյուղի տերեւիկների վրա կան եթերային յուղեր արտադրող գեղձիկներ: Հավաքելու ընթացքում պահպանեք զգուշավորություն, քանի որ շատերի մոտ կարող է լինել անհատական անընկալունակություն բույսի եթերային յուղի հանդեպ: Թավշածաղիկը հաճախ տնկում են սոխի, կարտոֆիլի, այլ մշակաբույսերի մարգերի միջեւ կամ խոտը մանրացնում են ու խառնում բնահողին, քանի որ այն ունի ուժեղ արտահայտված մանրէասպան, հակասնկային ազդեցություն:

Թավշածաղիկի քիմիական բաղադրությունը

Բույսի քիմիական բաղադրությունը հետեւողականորեն ուսումնասիրել է բազմավաստակ գիտնական, մեր հայրենակից էդուարդ Տոնիկի Հովհաննիսյանը: Հետազոտությունների ճնշող մասը կատարվել է Պյատիգորսկի Բժշկական համալսարանում: Հովհաննիսյանի ղեկավարությամբ գրվել ու պաշտպանվել են մոտ 3 տասյակ թեկնածուական ու 5 դոկտորական թեզեր: Դրանցից մեկում հանգամանորեն ուսումնասիրվել է Թ.մանրածաղիկի որակային ու քանակային քիմիական կազմը (Ж.В.Подгорная, Исследование цветков бархатцев распростертых с целью получения биологически активных веществ, Автореферат, 2008): Հայտնաբերվել են կումարիններ (առաջին անգամ), փրփրանյութ, ստերին, դարչնի թթվի ածանցյալներ, բարդ շաքարներ, բարձր ադսորբացնող հատկություն ունեցող պեկտին, գեմիցելյուլոզա (A ու B), ամինաթթուներ՝ լեյցին, լիզին, գլուտամինի ու ասպարագինի թթուներ, տոկոֆերոլներ, ասկորբինաթթու: Պարունակում է նաեւ մակրոտարրեր՝ ֆոսֆոր, նատրիում, մագնեզիում, կալցիում, կալիում, միկրոտարրեր՝ երկաթ, ցինկ, մանգան, սելեն, այլ:

Ավելի վաղ (Э.Т. Оганесян и др., Биологически активные вещества липофильной фракции из цветков Таgetes patula… Современные наукоемкие технологии, 2004, № 6, стр. 107-108) Թ. մանրածաղիկից ստացված յուղամզվածքում հայտնաբերվել են 62.7մգ /% կարոտինային նյութեր, 8.7% ֆլավոնոիդներ, ստերոիդ միացություններ: Ֆլավոնային նյութերի որակային կազմը պատկառելի է՝ լյութեոլին, ապիգենին, կվերցետին, դեգիդրոկվերցետին, ռոբինին, բույսին բնորոշ պատուլետին եւ այլն: Գիտնականն անդրադարձել է նաեւ Թ.մանրածաղիկում պարունակվող բարդ շաքարների ուսումնասիրությանը [Полисахариды цветков бархатцев отклоненных (T.patula), 2007]:

Թավշածաղիկ մանրածաղիկի վերգետնյա մասը պարունակում է 0.29-0.35% եթերային յուղ, որը ջրից թեթեւ է: Գույնը դեղին է, որոշ ժամանակ անց մգանում ու պոլիմերիզացվում է: Կրասնոյարսկի համալսարանի գիտնականները (ռեկտոր՝ ՌԴ ԳԱ ակադեմիկոս Ե.Ա. Վահանով) նշում են, որ եթերային յուղի բաղադրությունը կախված է ենթատեսակից, հավաքման ժամկետից ու տեղանքի բնակլիմայական պայմաններից: Որպես օրենք, պարունակում է 15-25% տագետոն, 10-18% գիդրոտագետոն, մինչեւ 15% օցիմենոն (նույնն է` դիգիդրոտագետոն), 6% կարվոն, նաեւ լինալոոլ, լիմոնեն, անիսոնի ալդեհիդ, պիպերիտին, այլ՝ ավելի քան 50 բաղադրիչ: Գիտնականները պարզելլ են, որ եթերային յուղը պարունակում է մինչեւ 13.7% անհայտ նյութեր:

Դեղաբանական նկարագիրը

Օցիմենն ու դրա իզոմերներն ունեն հականեխիչ ու հանգստացնող ազդեցություն: Ծաղիկներից ստացված յուղամզվածքը վերականգնում է լյարդի բջիջները, ունի վերքամոքիչ հատկություն: Ֆլավոնոիդ պատուլետինը նվազեցնում է արյունատար անոթների թափանցելիությունը, ունի հիպոտենզիվ ու հակադիաբետիկ ազդեցություն, նաեւ P-վիտամինային ակտիվություն: Ժողովրդական բժիշկներին վաղուց ի վեր հայտնի են թավշածաղիկի միզամուղ, քրտնամուղ, որդաթափ, հակաբորբոքային հատկությունները: Արմատն ու սերմն ունեն լուծողական ազդեցություն եւ, հավանաբար, մաքրում են օրգանիզմը թույներից:

Կիրառման ոլորտը

Եթերային յուղը խորհուրդ է տրվում նեւրոզի, ցիստիտի, ուրետրիտի, դժվար միզարձակության դեպքում, ճիճվակրության (аскариды, острицы) դեմ: Պյատիգորսկի Դեղագործական ակադեմիայում (И.В.Mалинина, Разработка сухого и маслянного экстрактов цветков бархатцев и перспективы их использования, 2011) մշակվել է դեղորայք, որն անցել է փորձնական դեղաբանական հետազոտություն ու հաստատվել է դրա հեպատոպրոտեկտ ու հակախոցային ազդեցությունը: Չինաստանում օգտագործում են հազի, խիթերի, մաստիտի եւ այլ հիվանդությունների դեպքում:

Թավշածաղիկի եթերային յուղը

Ֆրանսիացիները T.patula տեսակի 10 կգ հումքից ստանում են մոտավորապես 50 գ եթերային յուղ, որն օգտագործվում է օծանելիքի արտադրությունում:

Զգուշացում. յուղով մշակված մաշկի վրա արեւի ճառագայթները կարող են այրվածք առաջացնել: Նման ֆոտոտոքսիկ ազդեցություն ունեն նաեւ ցիտրուսայիններից ստացված եթերային յուղերը: Յուղը փափակեցնում ու վերականգնում է թառամող, չոր մաշկը: Նվազեցնում է հուզական լարվածությունը, սթրեսը, պարզեցնում է գիտակցական ոլորտը, օգնում է կարգավորել վարքը: Բարձրացնում է հավատը սեփական ուժերի հանդեպ, հաջողություն է բերում (Бархатцы. Эфирные масла в косметологии, 2015): Հնդկաստանում թավշածաղկի ու սանդալի ծառի եթերային յուղերի համադրությամբ պատրաստում են արժեքավոր օծանելիք:

Թավշածաղիկի պահածոներ

Մարինադ. հարկավոր է 1 կգ նոր բացվող ծաղկազամբյուղ, 500 մլ քացախ, 40 գ աղ: Բաղադրամասերը խառնեք, 5 րոպե եփեք, տեղավորեք մանրէազերծված տարայի մեջ, փակեք: Ուտում են տաք, չոր ուտեստների հետ:

Պահածո աղաջրով. 50 գ աղը լուծեք 500 մլ եռջրի մեջ, 5 րոպե եփեք, ավելացրեք 1 կգ ծաղիկ, եփեք եւս 5 րոպե, փակեք: Ավելացնում են արգանակների մեջ:

Ոգեթուրմ. ծաղկազամբյուղները մանրացրեք, 21 օր թրմեք օղու մեջ (1:2) մութ տեղում, քամեք: Օգտագործում են խմորեղենի պատրաստման համար, համեմում են մսեղենը:

Համեմունք. չոր, ծաղկազամբյուղը մանրացրեք ու փոշիացրեք սերմի հետ: Ավելացրեք կոմպոտի, կիսելի, քաղցրավենիքի մեջ: Վրացիներն այն ավելացնում են սացիվի, խարչո, չխրթմա ուտեստների ու հանրահայտ «քմելի-սունելի» խառնուրդի մեջ (չնչին՝ 0.1%-ի չափով): Թավշածաղիկը լավացնում է մարսողությունը, բարձրացնում է օրգանզմի դիմադրողականությունը՝ մրսածության, մանրէների, բորբոքումների դեմ, հանում է լարվածությունը:

Դեղատոմսեր Թ. մանրածաղիկով

Յուղամզվածք. ծաղկազամբյուղները մանրացրեք, ոչ խիտ լցրեք ապակյա տարայի մեջ (ամբողջովին), ազատ ծավալը լրացրեք բուսայուղով՝ ցանկալի է ձիթապտղի կամ արեւածաղկի: Յոթ օր թրմեք մութ տեղում, քամեք, հումքը զտեք, հեղուկն ավելացրեք յուղամզվածքին:

Թարախային ցան. օրը 2 անգամ մշակեք մաշկի վնասված մասը:

Պառկելախոց. բամբակե հյուսվածքը թրջեք յուղի մեջ ու ամրացրեք վերքի վրա: Ամեն օր փոխեք վիրակապը:

Կոշտուկներ արմուկի վրա. արմունկը 10 րոպե պահեք յուղի մեջ, կատարեք օրը մեջ:

Յուղամզվածք. Տարբերակ 2-րդ. 2 ճ.գ. փոշիացրած, մաղով անցկացրած ծաղիկները 14 օր թրմեք 1 ճ.գ. նշի (կամ ծիրանի սերմի) ու 50 մլ ձիթապտղի յուղերի խառնուրդի մեջ, զտեք: Օգտագործեք շրթունքների ճաքերի ժամանակ ու կոշտուկների դեպքում` օրը 1-2 անգամ:

Յուղամզվածք. տարբերակ 3-րդ.. ծաղկազամբյուղները մանրացրեք, 10 ժամ թրմեք բուսայուղում (1:10), 30 րոպե պահեք ջրային բաղնիքի վրա (60-70°C), քամեք, զտեք: Քսեք վերքերին կամ դրեք թրջոց` այրվածքի դեպքում:

Նյարդային անհանգիստ վիճակ, անքնություն. մանրացրեք, խառնեք տերեւն ու ծաղիկը (1:1), 1 ճ.գ. հումքը 30 րոպե թրմեք 200 մլ եռջրում, քամեք: Խմեք 50-ական մլ, օրը 4 անգամ, ուտելուց ու քնելուց առաջ:

Հիպերտոնիա. մանրացրեք, խառնեք 1-ական թ.գ. թավշածաղկի ու վաղենակի ծաղիկներ, դաղձ, պղպեղայինի տերեւ, 15 րոպե թրմեք 200 մլ եռջրի մեջ, քամեք, խմեք 100-ական մլ, նախաճաշից ու ընթրիքից 30 րոպե առաջ:

Հոդատապ. մանրացրեք 5 միջին ծաղիկներ, լցրեք 1 լ եռջրի մեջ, 5 րոպե եփեք, 15 րոպե թրմեք, քամեք: Խմեք 200-ական մլ, օրը 5 անգամ: Շարունակեք 2 ամիս, կրկնեք 14 օրից:

Վիտիլիգո, նեյրոդերմիտ, փսորիազ, մազաթափություն, տեսողության անկում. մանրացրեք 4 միջին ծաղկազամբյուղ, լցրեք 400 մլ եռջրի մեջ, 5-7 րոպե եփեք թույլ կրակի վրա, քամեք: Հումքի վրա լցրեք 50 մլ եռջուր, կրկին եփեք 5-7 րոպե, քամեք: Հումքը թափեք, իսկ եփուկները խառնեք (մոտավորապես 200մլ+50մլ): Խմեք 70-ական մլ, օրը 3 անգամ: Շարունակեք 1 ամիս, կրկնեք 30 օր անց:

Ենթաստամոքսային գեղձի հիվանդություններ, շաքարային դիաբետ. 1 ծաղիկը թրմեք 200 մլ տաք ջրում (70-80°C), քամեք, խմեք 50-ական մլ, օրը 4 անգամ:

Շաքարային դիաբետ. ընտրեք 50 հատ մուգ նարնջագույն կամ կարմիր ծաղկազամբյուղներ, լցրեք 500 մլ օղու մեջ, 7 օր թրմեք մութ տեղում, քամեք: 1 թ.գ. լուծեք 100 մլ ջրի մեջ, խմեք ուտելուց առաջ, կատարեք օրը 3 անգամ: Շարունակեք 21 օր, կրկնեք 7 օրից:

Արթրիտ. 20-25 հատ թարմ ծաղկազամբյուղները լցրեք1 լ տաք ջրի մեջ, տարան փաթաթեք լաթով, 1 ժամ թրմեք, քամեք, հումքը մզեք: Օրվա ընթացքում խմեք 1-2 լ թուրմ, շարունակեք 45-90 օր, կրկնեք 6 ամիս անց:

Նյութափոխանակությունը լավացնող, լյարդի բջիջները վերականգնող. 5 ծաղկազամբյուղ լցրեք 1 լ եռջրի մեջ, 3 րոպե եփեք թույլ կրակի վրա, քամեք: Խմեք 250-ական մլ՝ նախաճաշից ու ընթրիքից առաջ, գոլ վիճակում: Շարունակեք 1 ամիս, կրկնեք 7 օրից:

Դիմադրողականությունը բարձրացնող, արյունատար անոթների պատերն ամրացնող. մանրացրեք, խառնեք 1 ճ.գ. թավշածաղկի ու 1 թ.գ. ասպիրակի չոր ծաղիկներ, 20 րոպե թրմեք 400 մլ եռջրում, տաք տեղում, քամեք: Խմեք 100-ական մլ՝ օրը 3-4 անգամ, ուտելուց առաջ:

Ճիճվաթափություն. քնելուց առաջ կերեք 3-5 թարմ, տաք ջրով լվացած ծաղկազամբյուղ: Երեխաներին տվեք 1-2 հատ:

Դեղատոմսերը վերցված են հեղինակի (Ջ.Ս., Հավատարմություն խորհրդանշող թավշածաղիկը, 2011) ու բժիշկ Ս.Յ.Դեմչենկոյի (Лечебные чернобривцы, Первая Крымская. И-А Газета, №489, 2013) նյութերից:

Մաշկը երիտասարդացնող լոսյոն. մանրացրած ծաղկազամբյուղի 2 ճ.գ. 10 ժամ թրմեք 200 մլ եռջրում, քամեք, հումքը մզեք: Թուրմի մեջ լուծեք 1 ճ.գ. օղի ու 1 թ.գ. կիտրոնահյութ, պահեք սառնարանում: Օրը 2-3 անգամ ներմերսեք մաշկին:

 ԶԳՈւՇԱՑՈւՄ: Հակացուցված է հղիներին ու անհատական անընկալունակության դեպքում: Թուրմն ունի ներկող հատկություն:

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ